Hoe zijn culturen eigenlijk ooit ontstaan?

Universele dilemmas

De grondslag van de ontwikkeling van een cultuur liggen universele dilemmas. Dit zijn de altijd aanwezige (vandaar: universeel) problemen die elke groep mensen dient op te lossen om een functionerende gemeenschap te vormen.

Deze universele dilemma’s zijn:

• Wat is een goede leider?
• Hoe nemen we beslissingen?
• Hoe gaan we om met man-vrouw verschillen?
• Hoe komen we aan voedsel?
• Hoe gaan we om met de natuur?

Deze dilemma’s gelden voor iedere groep mensen die met elkaar moeten overleven. Denk eens aan reality-tv shows die draaien om overleven, zoals Expeditie Robinson. Binnen de kortste keren worden groepen gevormd, staat er een leider op en worden de taken rondom voedselvergaring verdeeld.

De uitdaging waren en blijven altijd hetzelfde, maar naar gelang de omstandigheden waarin een groep moest overleven, kan de beste oplossingen een andere zijn.

Bijvoorbeeld het dilemma ‘Wat is een goede leider?’

Wat een groep mensen aan leiderschap nodig heeft, is sterk afhankelijk van de omstandigheden.

In tijden van crisis en onzekerheid, bijvoorbeeld oorlog of voedselschaarste, vereist effectief leiderschap besluitvaardigheid en zelfverzekerdheid.

In tijden van rust kan democratisch leiderschap gericht op consensus het meest effectief blijken.

En soms heeft een groep mensen twee leiders nodig: een die zich richt op taken en actie; en een tweede leider die zich richt op de samenwerking en het geestelijk welzijn van zijn mensen.

Altijd een positieve insteek

Elke culturele gewoonte ontstond als reactie op een specifiek probleem, voortkomend uit een positieve intentie om de gemeenschap te versterken. Een culturele basiswaarde is een oplossing voor een probleem.

Het debat mag nog wel gevoerd worden over in hoeverre in het verre verleden (meer dan 100.000 jaar in sommige gevallen) gevonden oplossingen nu nog relevant zijn.

Een voorbeeld daarvan is de Arabische cultuur; deze beschermt vrouwen. Dat was 70.000 jaar geleden een goede manier om de overleving van de stam te waarborgen. Het Midden-Oosten is in de geschiedenis van de mensheid een relatief dichtbevolkt gebied geweest, waar voedsel en water niet in overvloed aanwezig waren. De daar levende mensen moesten dus strijden om schaarse voedselbronnen. Als mannen ten strijde trokken en maar enkelen het overleefden dan kon een stam nog steeds voort blijven bestaan. Als de vrouwen mee uit strijden zouden gaan en er maar enkele vrouwen overleefden, dan was de stam ten dode opgeschreven want enkele vrouwen kunnen niet voldoende kinderen krijgen om een stam mee te bevolken. Het goed beschermen van vrouwen was toentertijd dus een goede, veilige keuze om het voortbestaan van de stam veilig te stellen.

Noord-Europese spaarzaamheid

Hetzelfde geldt voor de Noord-Europese drang tot sparen. Het klimaat van Noord-Europa kent korte, koele zomers en lange, koude winters. Er was dus maar een korte tijdspanne waarin voedsel verzameld en bewaard kon worden. Mensen die gedurende de lente en zomer erg hun best deden om voedsel te verzamelen en op te slaan, hadden een betere kans voor henzelf en hun kinderen om gezond te winter door te komen. Het was een heel effectieve overlevingsstrategie, en heeft zich daardoor ontwikkeld tot een waarde waar Noord-Europeanen veel belang aan hechten. Maar onze moderne tijd kent sociale systemen, zorgsystemen, belastingheffing op het brutoloon, vakantiegeld (overigens komen deze maatregelen/systemen niet uit de lucht vallen, deze zijn natuurlijk ontstaan omdat we als culturele groep deze waarde belangrijk vinden), dus de noodzaak om zelf, individueel, spaarzaam te zijn is eigenlijk weg. Toch vinden we het geen bewonderingswaardig gedrag als iemand al het geld wat hij verdient, meteen uitgeeft.

Het probleem van de impliciete waarde

Rationeel bekeken zijn enkele van onze basiswaarden aan een update toe. De uitdaging die hierbij ontstaat is dat mensen helemaal niet rationeel zijn! Daar komt bij dat onze basiswaarden onzichtbaar en impliciet zijn. Dat betekent dat we bijna nooit in de situatie belanden dat we uitgedaagd worden om onze basiswaarden onder woorden te brengen en de toegevoegde waarde ervan te onderzoeken. Zolang we dat als groep niet doen dan zullen onze basiswaarden gewoon hetzelfde blijven, veilig ingenesteld in een millenialange traditie van kleine groepjes jagers-verzamelaars die in een ruige wereld probeerden te overleven.